بسم اللّه الرحمن الرحیم

موضوع: مناجات شعبانیه 1

تاریخ: 12مرداد1387؛ 30رجب1429

مکان: اصفهان، نمازخانه هلال احمر

 

ویژگی‌های مناجات شعبانیه

1. مناجات اهل‌بیت(علیهم‌السلام)

مناجات ‌شعبانیه یکی از مناجات‌های مهم است. از ویژگی‌های این مناجات این است که امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) و امامان بعد از آن بزرگوار آن را تلاوت می‌کرده‌اند[1]. مناجاتی به این سبک وجود ندارد که گفته شود امامان(علیهم‌السلام) هم آن را تلاوت می‌کردند، اگر هم باشد، خیلی مختصر است.

2. مختص به همۀ ماه‌ها

یکی دیگر از ویژگی‌های مناجات ‌شعبانیه که باید به آن توجه کنیم، این است که مضامین آن مختص به ماه شعبان نیست؛ زیرا هیچ جمله‌ای در آن نیست که به این نکته اشاره کند. این مناجات برای این ماه وارد شده است؛ اما جملۀ مخصوصی ندارد که این مناجات را خاص این ماه کند؛ لذا نتیجه این می‌شود که کل مناجات را می‌توانیم بدون قصد ورود، در ماه‌های دیگر هم تلاوت کنیم؛ یعنی نیت نکنیم.

 کل مناجات را می‌خوانیم برخلاف صلواتی که در روزهای ماه شعبان خوانده می‌شود. آن مختص ماه شعبان است: «وَ هَذَا شَهْرُ نَبِیِّکَ سَیِّدِ رُسُلِکَ شَعْبَانُ الَّذِی حَفَفْتَهُ مِنْکَ بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوَانِ»[2] (و آن شعبانی است که آن را به رحمت و رضوان خود آکندی). در این صلوات اسم‌هایی هست که خاص ماه شعبان است، به همین جهت نمی‌توانیم در ماه رجب یا ماه رمضان آن را بخوانیم یا آن دعایی که در ماه مبارک رمضان خوانده می‌شود، این‌ها مثل مناجات ‌شعبانیه نیستند. در ماه رمضان می‌خوانیم:

«وَ هَذَا شَهْرٌ عَظَّمْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ شَرَّفْتَهُ وَ فَضَّلْتَهُ عَلَى الشُّهُورِ»[3]

و این ماهی است که بزرگش کردی و گرامی‌اش داشتی و شرفش بخشیدی و برترش داشتی بر همۀ ماه‌ها.

3. مضامین عمیق

ویژگی سوم این مناجات هم این است که مضامین بسیار عمیق و بلندی در آن هست که در مناجات‌های دیگر کمتر این‌ها را می‌یابیم. ممکن است جملات آن در جاهای دیگر هم تکرار شده باشد؛ اما مجموع این مناجات، مناجات منحصربه‌فردی شده است. جملاتی در مناجات به ما تعلیم شده است که نظیر ندارد. مناجات شعبانیه یکی از نعمت‌های الهی به ما است. الحمدلله که این معارف در این مناجات‌ها آمده است و در دسترس ما قرار دارد. از خدای متعال کمک می‌خواهیم تا بتوانیم تلاوت کنیم و از معارفش استفاده کنیم.

فراز اول

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»

مناجات با صلوات شروع می‌شود و در انتها هم با صلوات به اتمام می‌رسد. به این مناسبت که درابتدای مناجات ذکر شریف صلوات آمده است، شش نکته خدمتتان عرض می‌کنم.

نکته‌ها

 زودتر اعتراف می‌کنم که بحث من بسیار ناقص است؛ یعنی مبادا فکر کنید تمام بحث همین است، نه. اگر دریایی از معارفی که دربارۀ صلوات باید باشد را در نظر بگیرید، این نکاتی که می‌خواهم بگویم، قطره‌ای از آن است. شش نکته‌ از آن نکات را خیلی گذرا خدمتتان می‌گویم. انگیزه‌ام برای بیان این نکات، بیشتر استفاده از نتایج عملی بحث بوده است.

یک وقت ذکر شریف صلوات از جهت تأثیراتش در ایمان انسان، در ثواب، در درجات، در بحث‌های آخرتی و ... مطرح است و یک وقت از جهت بحث‌های عملیاتی‌اش مطرح است که در زندگی برای انسان چه نتایجی دارد یا در دعاها چه نقشی دارد. این شش نکته را بیشتر از این نگاه توجه کرده‌اند.

جلد 94 بحارالانوار و جلد 4 وسائل الشیعه دو کتابی است برای عزیزانی که می‌خواهند در این زمینه تحقیق کنند.  راجع‌به صلوات گاهی مستقلاً کتاب نوشته شده است، امروز در این خصوص به‌طور مختصر شش نکته برایتان عرض می‌کنم:

1.ابلاغ صلوات به محضر حضرت رسول(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) 

روایت دارد که هرجا صلوات بفرستید، به پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ابلاغ می‌شود و می‌رسد. این‌طور نیست که در محدوده اینجا ذکر شریف صلوات را بگوییم و بگوییم هیچ نقشی ندارد، نه. یکی از آثارش این است که یقیناً ابلاغ می‌شود و به آن بزرگوار می‌رسد؛ امام حسن(علیه‌السلام) از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل می‌کنند که فرمودند: «حَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَصَلُّوا عَلَیَّ فَإِنَّ صَلَاتَکُمْ تَبْلُغُنِی»[4]  (هر مکانی که باشید، صلوات بر من بفرستید، همانا صلوات شما بر من ابلاغ می گردد). این روایتی بود که از آن بزرگوار رسیده است.

2. استجابت دعا با ذکر صلوات

دعا همیشه محجوب است؛ یعنی بین ما و استجابت دعا پرده‌ای وجود دارد که باعث می‌شود بالا نرود. دعا بالا نمی‌رود، مگر اینکه صلوات فرستاده شود. صلوات پرده‌ها را کنار می‌زند. امام علی(علیه‌السلام) فرمودند: «کُلُّ دُعَاءٍ مَحْجُوبٌ عَنِ السَّمَاءِ حَتَّى یُصَلَّى عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ»[5]  (همۀ دعاها از آسمان محجوبند تا بر محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و آل او (علیهم‌السلام) صلوات فرستاده شود).

3. استغفار ملائکه برای نویسندۀ صلوات

فرمودند: اگر کسی به دنبال نوشته اسم پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، صلوات یا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بنویسد، تا مادامی که این نوشته محو نشده است، ملائکه برای نویسنده آن استغفار می‌کنند. پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند:

«مَنْ صَلَّى عَلَیَّ فِی کِتَابٍ لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِکَةُ تَسْتَغْفِرُ لَهُ مَا دَامَ اسْمِی فِی ذَلِکَ الْکِتَابِ»[6]

هر کس در نوشته‌ای بر من صلوات بفرستد، ملائکه برای او استغفار می‌کنند تا زمانی که نام من در آن نوشته باشد.

4.  بخیل‌ترین انسان

باز فرمودند بخیل‌ترین انسان‌ها کسی است که نام پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نزد او برده شود و صلوات نفرستد. بخیل‌ترین؛ یعنی بخیل‌تر از کسی‌که حتی حاضر نیست مبلغی جزئی هم کمک کند یا حاضر نیست به کسی کمکی ارشادی کند یا دست کسی را بگیرد. آدم‌های بخیل فقط به فکر خودشان هستند. پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند: «الْبَخِیلُ حَقّاً مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ»[7] (به حق، بخیل کسی است که من نزد او یاد شوم و صلوات بر من نفرستد)‌.

5. صلوات؛ سنگین‌ترین عمل در میزان

فرمودند: سنگین‌ترین عملی که روز قیامت در میزان اعمال ما وجود دارد، صلوات بر محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)و اهل‌بیت(علیهم‌السلام) اوست. در این زمینه دو روایت هم از امام باقر(علیه‌السلام) و هم از امام صادق(علیه‌السلام) داریم که فرمودند: «أَثْقَلُ مَا یُوضَعُ فِی الْمِیزَانِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ»[8] (سنگین ترین چیزی که در نامۀ انسان قرار می دهند، صلوات بر محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و اهل‌بیت(علیهم‌السلام) اوست.)

6. کیفیت صلوات

وقتی آیۀ 56 سورۀ احزاب نازل شد، دربارۀ صلوات معروفی که الآن وجود دارد، از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)سؤال کردند. آیۀ شریفه می‌فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلیماً»[9]

بی گمان، خدا و فرشتگان او بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید! بر او درود فرستید و سلام گویید، سلامی شایسته.

در ذیل این آیه، چندین روایت وجود دارد. احادیث یکسان نیستند. این تعبیرات مختلف نشان می‌دهد که می‌خواسته‌اند به ما کیفیت را یاد دهند؛ لذا به یک لفظ خاص محدود نکرده‌اند. اگر محدود بود، تمام روایت‌ها باید یکسان باشد. اینکه الفاظ یک مقدار تفاوت می‌کند، معلوم است که بیشتر می‌خواسته‌اند معنا را به ما یاد دهند. یکی‌ از صلوات‌ها این است: پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند:

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ کَمَا صَلَّیْتَ عَلَى إِبْرَاهِیمَ وَ عَلَى آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجِید»[10]

خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست، همان‌طور که بر ابراهیم و آل ابراهیم صلوات فرستادی، همانا تو ستوده و بزرگواری.

شروع دعا با ثناء و تمجید الهی

این شش نکته را عرض کردم برای نتیجه بحثمان. آن نتیجه‌ای که می‌خواهم برای بحث ما باشد، این است که وقتی می‌خواهد دعا آغاز شود، اولش باید با ثناء الهی و تمجید آغاز شود. این یک دستور است که ما هم وقتی می‌خواهیم با خدا حرف بزنیم و دعا کنیم، از اول دعای خود را این‌گونه آغاز نکنیم که خدایا این کار را بکن، این حاجت ما را بده، بلا را از ما دور کن، نه، دعا آداب دارد. یکی از شرایط ورود به دعا این است که انسان اول ثناگویی کند، تمجید کند، بر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و خاندان او(علیهم‌السلام) که بهترین انسان‌ها هستند، درود بفرستد و بعد شروع کند خواسته‌های خود را بیان کند.

نمی‌خواهم تشبیه کنم؛ اما برای اینکه به ذهنمان نزدیک شود این را عرض می‌کنم: مثلاً زمانی بر شخص بزرگی وارد می‌شوید تا مشکلی که دارید را عرض کنید و حل کنید. سریع نمی‌گویید: این کار را بکن! این خلاف ادب است. وقتی وارد می‌شوید، اول سلام و احوال‌پرسی می‌کنید، از او تعریف می‌کنید، از کارهایش تشکر می‌کنید و چه بسا کارهای گذشته‌اش را مطرح می‌کنید و سپاسگزاری می‌کنید، بعد مشکلتان را مطرح می‌کنید. ورود به هر کاری آدابی دارد. ابتدا باید زمینه را آماده ‌کنید، بعد خواسته‌تان را بگویید. مثلاً به شخص بزرگی تلفن می‌زنید و با او کار دارید، یک‌دفعه که شروع نمی‌کنید کارتان را مطرح کنید، اول احوالپرسی می‌کنید، حالش را می‌پرسید، بعد خواسته‌تان را مطرح می‌کنید. انسان نظیر این ادب را با پروردگار خود باید داشته باشد.

امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: «کُلُ‌ دُعَاءٍ لَایَکُونُ‌ قَبْلَهُ‌ تَحْمِیدٌ فَهُوَ أَبْتَر» (هر دعای که قبل از آن تمجید نباشد، ابتر است). ابتر است؛ یعنی آخرش ناقص است، نارسا است. مقداری از آن رها می‌شود. از بهترین تمجیدها همان صلوات است. اگر انسان می‌خواهد در مقابل پروردگار تعظیم کند، انسان‌هایی را که بهترین انسان‌ها در پیشگاه الهی هستند و دیگر برتر از این چیست؟

پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند: «صَلَاتُکُمْ عَلَیَّ إِجَابَةٌ لِدُعَائِکُمْ وَ زَکَاةٌ لِأَعْمَالِکُمْ»[11]. «صَلَاتُکُمْ عَلَیَّ»؛ یعنی سلامی که بر پیامبر‌(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرستید، دو فایده دارد: یکی «إِجَابَةٌ لِدُعَائِکُمْ»؛ یعنی باعث می‌شود دعایتان به هدف اجابت برسد، دیگری «وَ زَکَاةٌ لِأَعْمَالِکُمْ»؛ یعنی اعمالتان پاکیزه می‌شود. اگر اعمالتان کمبودی داشته باشد، صلوات جبران آن‌ها را می‌کند. دستور این است.

 راجع‌به صلوات در جاهای مختلفی روایت آمده است، من روایتی از بحارالانوار خدمتتان عرض می‌کنم که مشابه‌ آن را نیز امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در نهج البلاغه دارند. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لا یزال الدعاء محجوب حتی یصلی علی محمد و آل محمد»؛ یعنی دعا دائماً در حجاب است؛ یعنی روی آن پرده‌ای انداخته شده است و کنار نمی‌رود تا وقتی که صلوات فرستاده ‌شود. حضرت علت اینکه زمانی که صلوات فرستاده می‌شود، حجاب کنار می‌رود را در روایت دیگری این‌گونه بیان کرده‌اند:

«مَنْ کَانَ لَهُ إِلَى اللَّهِ حَاجَةٌ فَلْیَبْدَأْ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ(علیهم‌السلام)  ثُمَّ یَسْأَلُ حَاجَتَهُ ثُمَّ یَخْتِمُ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یَقْبَلَ الطَّرَفَیْنِ وَ یَدَعَ الْوَسَطَ إِذْ کَانَتِ الصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ لَا تُحْجَبُ عَنْهُ»[12]

کسی‌که حاجتی از خدای متعال می‌خواهد، باید شروع کند به صلوات بر پیامبر‌(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و آل او(علیهم‌السلام) سپس حاجتش را در خواست کند، سپس با صلوات بر محمد‌(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و آل او(علیهم‌السلام) ختم نماید، پس همانا خدای عزّوجلّ کریم‌تر از این است که دو طرف دعا را قبول کند و وسط آن را رها سازد؛ چون صلوات بر محمد‌(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و آل او(علیهم‌السلام) محجوب از استجابت نمی‌شود.

اینکه فرمودند اگر کسی‌ حاجتی دارد و به خدای متعال نیاز دارد، باید حتماً دعا و حاجت خود را با صلوات بر پیامبر‌(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و آل او(علیهم‌السلام) آغاز کند و بعد از اینکه صلوات را فرستاد، حاجتش را بخواهد و در آخر هم دوباره یک صلوات بفرستد برای این است که بدانید خداوند کریم‌تر از آن است که دو طرف دعا را قبول کند؛ اما وسطش را رها کند و بگوید قبول نمی‌کنم. صلوات بر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و آلش(علیهم‌السلام) هیچ‌وقت محجوب نمی‌شود؛ درواقع این دعا مستجاب است. این صلواتی که می‌فرستید، چاشنی کار است. این چاشنی‌ باعث می‌شود دعا بالا برود. این رعایت ادب در دعاست که ما در مناجات‌ شعبانیه هم با این نکته مواجه هستیم.

بعضی ایراد می‌گیرند مثلاً چرا دعای کمیل یا بعضی دعاهای دیگر با صلوات شروع نشده است؟ علت این‌ها را ما نمی‌دانیم. دعای کمیل درواقع دعای حضرت خضر)علیه‌السلام) است. شاید زمان انبیاء گذشته مرسوم نبوده است یا شاید آن زمان توجه‌شان به این خاندان کمتر بوده است یا شاید از وقتی این خاندان به‌دنیا آمده‌اند، این تأکید شده باشد. بعضی احتمال داده‌اند که بسم‌ اللّه الرحمن الرحیم بوده، صلوات هم بوده؛ اما چون متعارف بوده است به آن توجه نکرده‌اند و حذف شده است یا بعضی احتمال داده‌اند صلوات وجود داشته است؛ اما چون دست‌نویس بوده است، حذف شده است؛ لذا به اصل دعا اکتفا کرده‌اند که مناجات با خداست.

ما علتش را نمی‌دانیم؛ اما آنچه فعلاً می‌دانیم، این است که ائمه(علیهم‌السلام) به ما یاد دادند که اگر می‌خواهید دعا کنید، با صلوات آغاز و ختم کنید تا وسطش هم مستجاب شود.

«الحمد للّه رب العالمین»